Wie gooide die eerste noodlottige tomaat die de La Tomatina-revolutie ontketende? Niemand weet het. Misschien gebeurde het tijdens een opstand tegen Franco, of een carnavalsfeest dat uit de hand liep. Volgens de meest populaire versie van het verhaal wilden plaatselijke bewoners een opstootje veroorzaken tijdens het Los Gigantes-festival (een optocht van reuzen in papier-maché) in 1945, om wat aandacht te krijgen. Ze botsten op een groentekar langs het parcours en begonnen met rijpe tomaten te gooien. Onschuldige toeschouwers raakten erbij betrokken tot de scène escaleerde in een massieve mêlee van rondvliegende vruchten. De aanstichters moesten de tomatenverkopers vergoeden, maar dat belette niet dat er nieuwe tomatengevechten plaatsvonden — en een nieuwe traditie geboren was.

Uit schrik dat de zaken helemaal uit de hand zouden lopen, stelden de autoriteiten in de jaren vijftig van de vorige eeuw een reeks verboden in, die ze daarna versoepelden, om ze uiteindelijk toch weer in te voeren. In 1951 werden plaatselijke bewoners die de wet trotseerden gevangengezet, tot het publiek om hun vrijlating schreeuwde. De beruchtste uitdaging aan het adres van de tomatenverboden deed zich voor in 1957, toen er voor de grap een tomatenbegrafenis werd georganiseerd, compleet met kist en begrafenisstoet. Na 1957 besliste de lokale overheid er het beste van te maken, voerde een paar regels in, en omarmde de knotsgekke traditie.

De tomaten vormen dan wel het hoogtepunt, er is ook nog een week van feestelijkheden voorafgaand aan de finale krachtmeting. Tijdens die week worden de patroonheiligen van Buñol, de Maagd Maria en de heilige Lodewijk Bertrán, uitbundig gevierd met optochten, muziek en vuurwerk. Om iedereen krachten te laten opdoen voor het ophanden zijnde gevecht, wordt er de avond voordien een epische paella opgediend, een iconisch gerecht uit Valencia met rijst, fruits de mer, saffraan en olijfolie.

Vandaag de dag heeft dit ongebreidelde festival een zekere mate van orde gekregen. Er zijn zelfs organisatoren die een speciale soort van oneetbare tomaten hebben gekweekt, enkel en alleen voor het jaarlijkse evenement. De festiviteiten gaan van start rond tien uur 's morgens met een wedstrijd om zo snel mogelijk een ham te pakken te krijgen bovenaan een ingevette paal. Toeschouwers spuiten de klimmers nat met een tuinslang, terwijl ze zingen en dansen in de straten. Wanneer de kerkklok het middaguur slaat, rijden vrachtwagens vol tomaten het dorp binnen, terwijl in crescendo "To-ma-te, to-ma-te!" wordt gescandeerd.

Dan wordt er, als start van het hoofdevenement, een waterkanon afgevuurd. Dat is het groene licht om tomaten te pletten en naar andere deelnemers te werpen in een grootscheeps offensief. Lobs over lange afstand, regelrechte aanslagen van vlakbij en hook shots over middellange afstand. Welke techniek je ook gebruikt, tegen de tijd dat het voorbij is, zul je er helemaal anders uitzien (en je ook zo voelen). Bijna een uur later kunnen de bombardeurs, druipend van de tomatensmurrie, in de straten spelen in een zee van zompige salsa waarin nauwelijks nog een tomaat te onderscheiden is. Een tweede kanonschot geeft het einde van de veldslag aan.